شرق پرس-سرویس اقتصادی: در نوشتارهای قبلی در خصوص منطقه آزاد تجاری شرح داده شد که ایجاد یک منطقه آزاد تجاری دارای امتیازات و اهدافی می باشد که بطور خلاصه بشرح زیر بیان می شود:
۱- جذب سرمایه خارجی بویژه در بخش های مولد
۲- جذب و انتقال تکنولوژی به درون اقتصاد کشور
۳- ایجاد فرصت های اشتغال در داخل کشور
۴- افزایش تولید و ارزش افزوده بخش های اقتصادی بویژه بخش صنعت
۵- کمک به کشور جهت ورود به بازارهای جهانی
۶- افزایش بهره وری اقتصادی و تربیت نیروی انسانی ماهر
۷- افزایش درآمد کشور ناشی از فعالیت های خدماتی ( حمل و نقل، بارگیری و تخلیه ، بانکداری ،بیمه گری ، توریسم )
منطقه ویژه اقتصادی در صورتی که به درستی انتخاب شوند می تواند فضای مناسبی را برای صادرات شرکت های تولیدی ایجاد کرده با جذب عوامل سرمایه در کنار یکدیگر به عنوان یک سکوی صاراتی عمل نماید به دلیل اینکه تولیدات انها با قیمت های رقابتی و بین المللی صورت می گیرد و باعث کاهش قیمت تمام شده محصول وبهره گیری موثرتر از آن ها می شود. همچنین امکان حضور در بازارها بین المللی را آسان تر می کند.
اهداف اصلی مناطق آزاد تجاری بشرح زیر است :
۱- اشتغال مانند منطقه آزاد کشور اوروگوئه که در ماه اول تاسیس منطقه بیان می کند به منظور افزایش و اشتغال ایجاد شده است .
۲- انتقال فناوری
۳- جذب سرمایه
۴- کسب درامد ارزی
۵- ارایه خدمات و حمل ونقل بین الملی و ایجاد بازارهای فروش کالاهای داخلی و خارجی
۶- تاسیس نمایشگاه دائم وموقت کالا
ایجاد یک منطقه آزاد تجاری نیاز به توجیه اقتصادی می باشد بنابراین ، نیاز است طرح توجیهی آن تهیه شود که ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران در سفر اخیر به استان مازندران تلویحا به این مسئله اشاره نموده اند که ما در این نوشتار قصد داریم توجیه اقتصادی ایجاد منطقه ازاد تجاری را در شرق استان مازندران ( بندر امیر آباد ) را در مورد بحث قرار بدهیم.
ابتدا باید بگوییم منظور از توجیه اقتصادی این است که آیا با ایجاد منطقه آزاد تجاری اهداف اصلی آن ( اشتغال، جذب سرمایه گذاری خارجی ، صادرات ، کسب درآمد ارزی ، …) تحقق پیدا می کند و سودآوری آن بیش از هزنیه ها آن می باشد بنابراین لازم است طرح توجیهی برای آن تهیه و به استحضار مسئولین ذیربط ( هیئت دولت ) برسد.
لازم به ذکر است که برای تهیه یک طرح اقتصادی لازم است نقاط قوت و ضعف، فرصت و تهدید آن مورد بررسی و در آن صورت درآمد و هزینه شخصی گردد.
اکنون سوال این است که آیا منطقه شرق استان ( بندر امیر آباد ) توجیه اقتصادی ایجاد منطقه آزاد تجاری را دارد یا خیر ؟
در جواب باید بگوییم ظرفیت یک منطقه تجاری آزاد طبق قانون برنامه اول توسعه اقتصاد، اجتماعی بشرح زیر است :
۱- مقدار دستمزدها در فعالیت ها اقتصادی به ویژه فعالیت های تولیدی که به نیروی کار ارزان احتیاج دارد در این خصوص می توان به سطح تحصیلات ، میزان علاقه مندی به کار، سطح کارایی و بهره مندی اشاره کرد.
۲- مکان یابی درست یک منطقه از نقطه نظر در دسترس بودن، نزدیکی به بازارهای داخلی ، منطقه ای و جهانی ، امنیت جغرافیایی ، دسترسی به آب راه های آزاد ، وجود تاسیسات و شبکه حمل و نقل .
مطلوب بودن مکانی و موقعیت جغرافیایی باید ویژگی های زیر را داشته باشد :
۱- برتری در منابع طبیعی
۲- صرفه جویی در هزینه حمل و نقل که بر قیمت نهایی محصول اثر دارد
۳- صرفه جویی ناشی از تمرکز مواد اولیه مانند آب ، معادن که باعث کاهش هزینه تمام شده می شود.
۴- امنیت کامل و نزدیک بودن به بازارهای مصرف
۵- تسهیلات زیر بنایی مناسب که باعث جذب سرمایه خارجی می شود.
۶- ثبات سیاسی برای سرمایه گذاران خارجی بسیار اهمیت دارد .
۷- محیط فیزیکی خوب عاری از آلودگی با رعایت استانداردهای خوب
۸- خدمات حمایتی نظیر بانکداری ، حمل و نقل
۹- نیروی کار
۱۰- محیط شهری توسعه یافته
۱۱- صنعت موجود
یکی از ابزارهای مناسب برای جذب سرمایه گذاری خارجی ، ایجاد مناطق آزاد تجاری ، صنعتی می باشد . در ایران بر اساس قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دولت اجازه داده شد که با استفاده از ایجاد مناطق آزاد تجاری – صنعتی به ایجاد صنایع و انتقال فناوری کمک نموده و صادرات کشور را افزایش دهد.
« منطقه آزاد » محدوده حراست شده بندری و غیر بندری است که از شمول برخی از مقررات جاری عمومی کشور متبوع خارج است وبا استفاده از مزایای مانند بخشودگی مالیاتی و عوارض گمرکی و معافیت از مقررات ویژه صادرات و واردات با جذب سرمایه گذاری خارجی جذب فناوری مدرن ( به عنوان دو هدف عمده ) به توسعه سرزمین اصلی کمک می نماید.
شرق استان مازندران با توجه به پتانسیل ها و مزیت های فراوان خود می تواند به عنوان یکی از گزینه های مناسب ایجاد منطقه آزاد تجاری – صنعتی نقش قابل ملاحظه و موثری را به منظور حضور موفقیت آمیز کشور در عرصه تجارت جهانی و کمک به توسعه صنعتی کشور ایفا نماید.
یکی از مهم ترین این راه ها برای صادرات کالاهای غیر نفتی، ایجاد مناطق آزاد تجاری، صنعتی بوده است در این راستا شرق استان با وجود اینکه دارای قابلیت ها و پتانسیل های بسیار خوبی در زمینه های دریا ، جنگل ها و مزارع و ذخایر معدنی است.
واقعیت ها بیان کننده این است که اگر از پانسیل های شرق استان به نحو مطلوب استفاده گردد علاوه بر رشد و توسعه منطقه که خود به عنوان یکی از عوامل اصلی جلوگیری کننده از بسیاری از معضلات اجتماعی است می تواند کمک های شایانی به اقتصاد ملی بنماید و اقتصاد خود را هر چه بیشتر با اقتصاد ملی مرتبط نماید .
تاریخچه مناطق آزاد در جهان
قدیمی ترین بندر آزاد جهان که به طورمشخص برای افزایش حجم داد و ستد پایه گذاری شده بندر آزاد رومی ها در جزیره « دالاس » در دریای اژه بوداین بندر با هدف افزایش حجم مبادلات تجاری بین مصر، یونان ،سوریه، شمال آفریقا ، آسیا وروم تاسیس شده بود و همه دادو ستد ها بدون دریافت حق گمرکی انجام می شد . سپس بنادر دیگری همچون « جنوا » ، « ونیز » و « جبل الطارق » به وجود آمدند . اولین بندر آزاد تجاری که اهداف تاسیس آن ، تا حدی با اهداف مناطق آزاد به مفهوم امروزی مطابقت دارد. بندر هامبورگ است که در سال ۱۸۸۸ ایجاد گردید . موفقیت چشمگیر این منطقه، باعث شد که مناطق دیگری در اروپا ایجاد گردند. هدف از ایجاد این بندر آزاد تولید محصولات صنعتی بوده مشروط بر آن که تولیدات آن از رقابت با صنایع داخلی احتراز کند. در ادبیات مناطق آزاد منطقه آزاد شانون در ایرلند که در سال ۱۹۵۹ ایجاد شد به عنوان اولیه منطقه آزادبه مفهوم جدید آن شناخته می شود و به همین علت در اغلب نوشته های بعد از دهه ۱۹۷۰، مناطق آزاد را ابتکاری با ریشه ایرلندی می شناسند . تفکر حاکم بر مناطق آزاد جهان قبل از جنگ جهانی دوم در انبارداری، انتقال کالا از یک وسیله نقلیه به وسیله دیگر، صدور مجدد کالا و در یک جمع بندی کلی در تجارت خلاصه می شد ولی نوآوری منطقه آزاد شانون ایرلند نشان داد که اهدافی مانند جذب سرمایه های خارجی، انتقال فناوری های وایجاد اشتغال را می توان از طریق ایجاد مناطق آزاد دنبال کرد.وهمچنین موفقیت منطقه آزاد شانون باعث گسترش مناطق آزاد در اکثر کشورهای جهان گردید . در بین کشورهای آسیایی، هندوستان اولین کشوری بود که در سال ۱۹۶۵ منطقه آزاد تجارت کاندلا را تاسیس کرد . سنگاپور دومین کشور آسیایی بود که در سال ۱۹۶۸ منطقه آزاد را ایجاد کرد و پس از آن در سال ۱۹۶۹ فیلیپین منطقه آزاد باتان را تاسیس نمود. در دهه ۱۹۷۰ مالزی دو منطقه آزاد را تاسیس نمود و بالاخره کره جنوبی پنجمین کشور آسیایی بود که در نیمه دوم ۱۹۷۰ در منطقه آزاد ماسان و ایرسی را تاسیس نمود . به طور خلاصه می توان گفت که امروزه روند ایجاد مناطق آزاد از سوی کشورهای مختلف مخصوصا کشورهای در حال توسعه به شدت در حال ادامه می باشد.
تاریخچه مناطق آزاد ایران
اندیشه تاسیس و راه اندازی مناطق آزاد در ایران در سال های اولیه ۱۳۳۰ شکل گرفت در آن سال ها با وجود آمدن مشکلات ناشی از فقدان تسهیلات بندری و تاسیسات مورد نیاز برای نگاهداری کالاهای وارده به کشور در بنادر بزرگ بازرگانی جنوب ( همچون : خرمشهر، بوشهر و بندرعباس) ضرورت چنین کاری احساس می شد . در همان زمان نیز این فکر از سوی طرفداران تجارت و بازرگانی آزاد مورد توجه قرار گرفت و مطرح شد که مورد تصویب مقامات مرکزی نیز واقع گردید. با این حال مطالعات مربوط به تاسیس این مناطق از سوی سازمان برنامه به مشاوران دانمارکی « کامپسلاکس » محول شد . در اثر این مطالعات ، تنها یک انبار نگهداری کالا در خرمشهرایجاد شد.
پس از آن در سال های دهه ۱۳۴۰ دوباره اندیشه مناطق آزاد مطرح گردید ونهایتا زمینه تاسیس اولین مراکز جهانگردی در جزایر کیش و مینو فراهم شد. تا سال ۱۳۵۷ این مناطق نقش جهانگردی خود را حفظ کرده بودند اما در سال ۱۳۵۸ با تصویب ماده واحد های توسط شورای انقلاب، منطقه کیش از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی و حق انحصار و ثبت سفارش در مورد کالاهای وارداتی ، معاف شد. به این ترتیب نقش جهانگردی آن به تدریج کمرنگ گردید.
در برنامه اول توسعه بعد از انقلاب اسلامی « سیاست توسعه صادرات » به صورت جدی مورد توجه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت . به نحوی که میزان صادرات غیر نفتی در طول برنامه اول را ۶/۱۷ میلیارد دلار تعیین نمودند و این در حالی بود که میزان صادرات غیر نفتی در ۵ سال منتهی به سال ۱۳۶۷ از ۸/۳ میلیارد دلار فراتر نرفته بود. در این میان ایجاد مناطق آزاد به عنوان یکی از ابزارهای مهم افزایش صادرات غیر نفتی مورد توجه قانون گذار بود و تبصره ۱۹ قانون برنامه اول توسعه مبنی بر ایجاد سه منطقه آزاد تجاری – صنعتی توسط دولت بر همین مقصود دلالت داشت. اما در این تبصره نواقصی از جمله عدم تبیین نحوه اداره مناطق آزاد به چشم می خورد، لذا دولت در سال ۱۳۷۳ لایحه ای در این زمینه تقدیم مجلس نمود که از مقایسه تطبیقی قوانین مناطق آزاد موفق دنیا تهیه گردید بود. علاوه بر تولید صادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی هدف های دیگر نظیر اشتغال سالم ومواد، سرمایه گذاری و افزایش درآمد عمومی ، حضور فعال ر بازارهای جهانی و بالاخره توسعه منطقه ای نیز به عنوان دلایل واهداف ایجاد مناطق آزاد ( در ماده یک این قانون ) فهرست شده بود بدین ترتیب مناطق آزاد کیش ، قشم و چابهار که به ترتیب در سال های ۱۳۶۸، ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ فعالیت خود را بدون برخورداری از قانون مشخصی اغاز نموده بودند بر اساس قانون جدید ( تصویبی شهریور ۱۳۷۳) فعالیتهای خود را ادامه دادند با شکل گیری دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد درتابستان سال ۱۳۷۱ پس از یک دوره فشرده و پرتلاش مرحله مهم تصویب « قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری – صنعتی ایران » در شهریور ماه ۱۳۷۲ پشت سر گذاشته شد . با تشکیل شورای عالی مناطق آزاد بخش اعظمی از مقررات و آیین نامه های اجرایی در طول سال ۱۳۷۳ تهیه وبه تصویب شورا رسید.
پتانسیل ها و مزیت های نسبی شرق استان
۱- هم مرز بودن شرق استان با کشور حوزه دریای خزر که با تکیه بر این مزیت می توان شبکه کارآمدی از مبادلات مرزی را بر مبنای مصلحت های ملی و منطقه ای سامان داد.
۲- مازاد تولد بخش کشاورزی ( زراعی – باغی ) بالقوه و بالفعل منطقه که زمینه ساز تشکیل بازار مبادلاتی این گونه تولیدات در منطقه است . فرصت مناسبی است که می تواند در توسعه بازرگانی به ویژه در جهت افزایش صادرات محصولات کشاورزی مور استفاده قرار گیرد . مانند مرکبات و هلو ، برنج ، مواد دامی و…
۳- توریسم و گردشگری : به دلیل قابلیت های چشم گیر سیاحتی ، تاریخی ، طبیعی و توان های اکولوژیک در زمره مناطق توریستی کشور است.
۴- صنعت و معدن : امکانات بالقوه و شرایط خاص زمین شناسی شرق استان مازندران موجب تشکیل کانسارهای متعددی از انواع کانه های فلزی و غیر فلزی گردیده است.
پیامدهای ایجاد منطقه آزاد تجاری شرق استان بر اقتصاد مازندران
ابجاد منطقه آزاد تجاری – صنعتی مازندران شرق مازندران از طرق چند محور اساس می تواند تاثیرات مثبت بر اقتصاد مازندران و اقتصاد ملی داشته باشد این محورها عبارتند از :
۱- گسترش سرمایه گذاری
سرمایه گذاری داخلی و به ویژه سرمایه گذاری خارجی علاوه بر بازدهی سرمایه متاثر از امنیت اقتصادی و ثبات در منطقه است پرواضح است که عدم وجود امنیت اقتصادی باعث افزایش ریسک می شود و تاثیر منفی بر انگیزه سرمایه گذاری به جا می گذارد . بنابراین امنیت و ثبات بیشتر در منطقه موجبات بهبود عملکرد مناطق آزاد و در نتیجه موجبات گسترش سرمایه گذاری داخلی و خارجی را فراهم می آورد البته متقابلا تاسیس یک منطقه آزاد ، تاثیر مثبتی بر میزان امنیت منطقه دارد گسترش سرمایه گذاری خارجی موجب انتقال تکنولوژی شده که به دنبال آن بهره وری سرمایه بخش خصوصی افزایش می یابد در مجموع با افزایش سرمایه گذاری در مناطق آزاد ،زیر بنای توسعه این مناطق فراهم می گردد سرمایه شرط لازم برای موفقیت است و شرط کافی منوط به نوع تولیدات منطقه هزینه هر واحد تولید ودسترسی به بازارهای منطقه و جهان می باشد .
۲- گسترش صادرات
افزایش صادرات و دسترسی به بازارهای جهانی یکی از اهداف اساسی تاسیس مناطق آزاد می باشد صادرات می تواند از منطقه آزاد به کشور میزبان و سایر کشورها صورت پذیرد، ولی صادرات منطقه به سایر کشورها از اولویت بسیار زیادی برخوردار است افزایش درآمد خارجیان و افزایش نرخ ارز ( کاهش ارزش پول ملی ) تاثیر مثبتی روی صادرات دارند اگرچه درآمد خارجیان برون زا است ولی سیاست های ارزی دولت روی صادرات تاثیر می گذارد تفاوت نرخ ارز بازار از نرخ ارز صادراتی تاثیر منفی روی صادرات به جا می گذارد و افزایش نرخ ارز واقعی موجب افزایش صادرات می گرد رشد صادرات از مولفه های اصلی مناطق آزاد موفق جهان می باشد.
۳- جذب توریست
افزایش توریست در یک منطقه آزاد ، بستگی به نوع نگرش کشور میزبان به توریست ، آب و هوای منطقه امکانات تفریحی ، آثار تاریخی و غیره دارد.م با توجه به وجود جاذبه های گردشگری متنوع در شرق استان این امکان فراهم است.
در اینجا به پاره ای از راهکارها و پیشنهادات در ارتباط با ایجاد منطقه آزاد تجاری در این شرق استان اشاره می کنیم :
۱- با توجه به اینکه شرایط اقلیمی و تاریخی درتوفیق منطقه آزاد تجاری صنعتی نقش تعیین کننده ای دارند، بنابراین توصیه می شود در صورت ایجاد منطقه آزاد تجاری صنعتی در شرق استان مقامات دولتی با همکاری ومشارکت جمعی همه افرادی که در ناحیه اشتغال دارند امنیت کامل را در منطقه برقرار کنند .
۲- سیستم های حمل ونقل ، مخابرات و سیستم های بانکی و بیمه ای کارآمد مورد مطالعه قرار گیرند.
۳- با تشویق وهمکار دولت ، شرکت های تشکیل شوند که وسایل یدکی کارخانجات ، ماشین آلات ووسایل حمل و نقل و خدمات تعمیر ونوسازی را تامین کند .
۴- مطالعات دقیق و جامعی برای شناسایی تمامی وجوه اجتماعی ، اقتصادی ، منابع واستعدادهای جمعی و کمبودهای آن انجام شود و بر اساس چنین مطالعاتی برنامه جامع بلندمدت ، میان مدت و سالیانه تهیه شود.
۵- با توجه به اینکه بعد از اعلام مناطق آزاد تجاری قیمت زمین در آن مناطق به شدت وبه صورت تصاعدی افزایش یافته وهمین امر تاثیرات بازدارنده زیاد را بر مناطق مذکور وارد کرده است به عنوان مثال انگیزه سرمایه گذاران خارجی را برای سرمایه گذاری کاهش داده بنابراین توصیه می شود که در صورت ایجاد منطقه آزاد تجاری – صنعتی در این استان ، مسئله فوق در نظر گرفته شود.
۶- به مسئله آموزش به عنوان وسیله ای برای توانمند سازی کارآفرینان و صنعت گران توجه کافی شود و تسهیلات لازم برای تحقق آن در همه حرف ومشاغل فراهم گردد بدیهی است تاکید اساسی باید بر آموزش های افزایش مهارت باشد نه آموزش های صرف آکادمیک نظری .
۷- راه های مواصلاتی استان با استان های مجاور بر اساس یک برنامه حساب شده با توجه به پتانسیل استان های مجاور بر اساس ایده تاثیر پذیری و تاثیر گذاری مناطق مجاور مناطق آزاد تجاری گسترش باید به گونه ای که تنگناهای فعلی مرتفع و زمینه سرمایه گذاری بیشتر ودر نهایت تولید و اشتغال بیشتری فراهم گردد.
دکتر کرم سینا ( اقتصاد دان و عضو هیئت علمی دانشگاه )
