۲۱ مرداد مقارن با ١٢ آگوست هر سال روز جهانی دریای خزر نامیده شده است.
هندسه زمین‌ریخت‌شناختی دریای خزر نسبت به سایر دریاها و دریاچه‌های کره زمین متمایز است و بزرگ‌ترین دریاچه کره زمین قلمداد می‌شود.
در هزاره سوم میلادی نگرانی‌های عمده‌ای اعم از کاهش سریع سطح تراز آب دریا، بیابان‌زایی در سواحل، خشک‌شدن تالاب‌ها و خلیج‌های کناره‌ای، آلودگی وسیع منابع آب و رسوبات بستر، از‌بین‌رفتن تنوعات زیستی و آشفتگی و تخریب زیستگاه‌های ساحلی و دریایی در منطقه دریای خزر وجود دارد که تأثیر گرمایش زمین و دخالت‌های انسانی در بروز مخاطرات فوق، مهم‌ترین عوامل محسوب می‌شوند.
با وجود تصویب پروتکل‌های همکاری زیست‌محیطی مختلف و کنوانسیون تهران، هنوز حجم نگرانی‌ها در توسعه چالش‌های محیطی دریای خزر کاهش نیافته است.
امروز مهم‌ترین نمایه‌های زیستی دریای خزر مانند فک‌های خزری و ماهی‌های خاویاری که واجد ارزش اقتصادی بسیاری هستند، در حال انقراض‌اند و متأسفانه نجات آنها کار بسیار دشواری است.
از زمان شکل‌گیری دریای خزر در ابتدای دوره پلیوسن در حدود پنج میلیون سال قبل تاکنون اتفاقات طبیعی مهمی مانند ناآرامی‌های تکتونیکی و عوامل اقلیمی بر این گستره آبی وسیع تأثیر داشته است؛ ولی هرگز قلمرو زیست‌محیطی آن را تهدید نکرده و متأسفانه در دو قرن حاضر زیاده‌طلبی جوامع انسانی سبب بروز مشکلات جدی در آن شده است.
امروزه بخش وسیعی از حد بستر و حریم طبیعی دریای خزر مورد تجاوز قرار گرفته و بیلان آبی و رسوبی دریای خزر به علت ساخت‌وسازهای زیربنایی دچار تغییر شده است.
تأثیر گرمایش زمین بر نوسانات سریع و محیط زیست مناطق ساحلی از دیگر نگرانی‌های مهم در این حوزه آبی محسوب می‌شود. متأسفانه در کشور ما ساختار مدیریت پژوهش و تحقیقات کاربردی روی دریای خزر بسیار ضعیف و ناکارآمد است و تأمین‌نشدن بودجه لازم برای تقویت فعالیت‌های علمی و استفاده‌نکردن از نخبگان دریایی موجب کاهش سطح ادراک و آگاهی درباره وضعیت طبیعی دریای خزر شده است و در نهایت مشکلات پیش‌بینی‌ناپذیری در زمان‌های نامعلوم سبب بروز بحران‌های جدی می‌شوند. این در حالی است که کشور روسیه از قرن هفدهم تاکنون تحقیقات و مطالعات گسترده‌ای درباره دریای خزر انجام داده است.
به نظر می‌رسد مهم‌ترین کارهایی که برای حفاظت و مدیریت جامع مناطق ساحلی و منابع آبی دریای خزر می‌توان انجام داد، اقداماتی به شرح زیر است:
– تقویت ساختار پژوهش دانش‌بنیاد دریایی در موضوعات علمی مرتبط با دریای خزر
– تقویت و حمایت مالی مراکز تحقیقاتی وابسته به دریای خزر و اصلاح ساختار اداری آنها
– به‌کارگیری نیروهای متخصص نخبه و استفاده از مدیران کارآمد با رشته‌های تحصیلی مرتبط با شرح وظایف کاری در مراکز تحقیقاتی
– اصلاح قوانین و مصوبات مربوط به تعیین حد بستر و حریم دریای خزر مطابق واقعیت‌های طبیعی موجود و اعمال موازین قانونی با نظارت عالی
– همکاری و مشارکت با کشورهای حاشیه دریای خزر در راستای توسعه پایدار
– نجات ذخایر آبی وابسته به دریای خزر از خشک‌زایی از طریق راهکارهای مهندسی
– تقویت سازمان‌های مردم‌نهاد برای پایش مستمر اوضاع زیست‌محیطی دریای خزر و حفاظت از منابع طبیعی آن
در نهایت مهم‌ترین برنامه راهبردی برای گرامیداشت روز دریای خزر، یکپارچه‌شدن سامانه پایش و کنترل پارامترهای هیدرولوژی دریایی، محیط زیست و هواشناسی دریایی در سطح حوزه آبریز دریای خزر است. امید است در دولت جدید تدبیر و امید، نگاه ویژه‌ای روی دریای خزر و توانمندی‌های آن متمرکز شود و کمبودهای پژوهشی گذشته برطرف شود. در پایان این روز مهم را خدمت همه متخصصان، دانشمندان، کارشناسان، برنامه‌ریزان، قانون‌گذاران و مردم عزیز ایران تبریک و تهنیت عرض می‌کنم و از نور حکیم سلامتی روزافزون را برای همه عزیزان مسئلت دارم.
همایون خوشروان- عضو هیئت‌مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی
